Haar naam was Clara
De Vlaamse heksenjacht en de weg naar eerherstel
Heksenveroordelingen:
Duivelse krachten of geïnstitutionaliseerde femicide?
De heksenjacht
Om de heksenjacht in Vlaanderen te begrijpen is het belangrijk om te onthouden dat het Graafschap Vlaanderen onderdeel was van de Spaanse Nederlanden. De 15de eeuw was een onrustige tijd vanwege de 80-jarige Oorlog (1568-1648) tegen de Spanjaarden. Antwerpen was tijdens Clara’s veroordeling in handen van Albrecht en Isabella. Isabella was een dochter van de Spaanse koning Filips II. [Visser, 2023]
De extreem strenge katholieke geloofsovertuiging was ook een invloed van de Spanjaarden. Daarbij hoorde ook de Inquisitie. Dit waren kerkelijke rechtbanken die ketterij moesten bestraffen. De Inquisitie werkte graag samen met de dominicanen, een Spaanse kloosterorde die onwaarheden over de kerk de wereld uit wilde helpen. Deze waren beide actief in Graafschap Vlaanderen en hadden een groot aandeel in de veroordelingen van heksen. [DBNL, z.d.] In Antwerpen verbleven de dominicanen in een klooster op de Huikstraat. Ze noemde zichzelf de Orde van de Predikheren. [Sint-Pauluskerk en dominicanenklooster, z.d.]
Clara was het enige slachtoffer van de heksenvervolgingen in Antwerpen. Voor de rest van Vlaanderen is er geen zekerheid over het aantal slachtoffers dat de heksenjacht maakte. Er zijn 206 slachtoffers bekend, maar informatie zoals de naam en leeftijd van het slachtoffer en de reden van veroordeling bestaan vaak niet. Omdat er geen documenten van gemaakt werden of omdat die verloren zijn gegaan. [Clement, z.d.]
Clara Goessen, het enige slachtoffer van de heksenjacht in Antwerpen, werd verbrand als politiek offer.
Maar omdat Antwerpen een bijzonder moderne stad was werden die documenten wél gemaakt. Antwerpen had ook een stadsmagistraat met ambtenaren, en de Hoge Vierschaal, het gerechtshof. Doordat er in deze tijd nog geen scheiding tussen kerk en staat was, kon de Inquisitie ook voor rechters spelen. De zaak kwam pas laat terecht bij de schepenen van een stad, de Hoge Vierschaar in Antwerpen dus. Zij konden niet anders dan de doodsstraf opleggen als er een bekentenis was afgelegd. Tijdens het verhoord werd er gebruik gemaakt van een halsband met ijzeren pinnen die in de nek van de verdachte staken bij beweging. Omdat de martelingen zo extreem waren bekende het slachtoffer, dit was ook het geval bij Clara. Het was een strijd die je niet kon winnen. [Clement, z.d.]
De Heksenhamer
De martelingen werden gedaan aan de hand van De Heksenhamer. Dit boek schreef Duitser Heinrich Kraemer in 1486, op aanvraag van de paus. Hij noemde het Malleus Maleficarum. Het handboek werd door heel Europa gebruikt om heksen te vinden. In het boek stonden kenmerken van heksen en vragen die gesteld moesten worden aan de verdachte en marteltechnieken om de heks te doen bekennen.
Het handboek ‘de Heksenhamer’ raadde ook aan de verdachte te vragen naar andere heksen. Zij zouden tenslotte op hun bezem naar ‘heksensabbats’ vliegen, dus ze kenden zeker meer heksen. [DBNL, z.d.] De gemartelde vrouwen kregen de kans om anderen te noemen, en daarmee wellicht strafvermindering te krijgen. Hierdoor zie je vaak een domino-effect in veroordelingen.
Heksen zouden aan hun magische krachten komen door seks te hebben met de duivel. Die liet dan ook een ‘duivelsteken’ op hun lichaam achter. Had je dus een bijzondere moedervlek of wijnvlek, dan kon dat gezien worden als een duivelsteken. Vroedvrouwen werden vaak verdacht van heksenrij. Dit kwam door het grote aantal vrouwen en baby’s die in die tijd de bevalling niet overleefden. Wanneer de vroedvrouw met kruiden werkte, werd ze nog verdachter. Natuurgeweld zoals onweer werd, net als de dood van een kind of dier, vaak verweten aan duistere krachten. [Snelders, 2023] Omdat men stellig geloofde dat heksen in groepsverband hun kwade acties uithaalden, werden vriendschappen tussen vrouwen verdacht.
Veel vrouwen die op de brandstapel stierven hadden in werkelijkheid een geestelijke handicap, zaten in de menopauze, hadden autisme, epilepsie of een slechte mentale gezondheid. Ondanks dat de Europese bevolking echt geloofde in duivelse heksenrij, hadden veroordelingen vaak een politiek motief. [Vanhemelryck, 1999]
De ware motieven
Niet heel Europa had hetzelfde achterliggende motief om onschuldige vrouwen te verbranden. In Spanje bijvoorbeeld, werden veel Roma’s veroordeeld voor hekserij. Het rondtrekkende volk was niet christelijk en werd gehaat door heel Europa. De heksenveroordelingen op de Roma’s in Spanje waren een poging van de Spaanse regering om het volk uit te roeien. In Graafschap Vlaanderen hadden de meeste veroordelingen te maken met de 80-jarige oorlog tegen Spanje. Toch was de veroordeling van Clara Goessen in Antwerpen niet met hetzelfde motief als de veroordeling van Cathelyne van den Bulcke in Lier.
Schrijfster en feministisch icoon Silvia Frederici ziet verband tussen de heksenveroordelingen en de start van het kapitalisme. In haar boek ‘De Vrouw Als Zondebok’ benoemt zij de strijd om grondgebied in de tijd van privatisering als oorzaak. Volgens Frederici gebeurde de meeste veroordelingen in gebieden waar grond nog geprivatiseerd moest worden, juist daarom waren veel slachtoffers boerin van beroep. [De Wereld Morgen, 2022]
De heksen van Bruegel
Het beeld wat wij tot op heden van de heks hebben is ontstaan in Antwerpen. Het was de Antwerpse uitgever Hieronymus Cock die in 1565 besloot dat de zoektocht naar heksen makkelijker zou verlopen als er een duidelijk beeld van de heks bestond. Kunstenaar Pieter Bruegel kreeg de opdracht om de typische heks te illustreren. Hij schilderde een heks op haar bezem, bij een kookpot met een zwarte kat. Haar gezicht is niet zichtbaar op zijn schilderij. In de jaren erna raakten ook andere kunstenaars geïnspireerd door de werken van Bruegel. [Visser, 2015] Zo kreeg de heks uiteindelijk een gezicht: met Joodse- en Roma kenmerken. Deze volken werden extreem gehaat en vaak beschuldigd van heksenrij.
Antwerpen werd gezien als ‘tolerant’ naar heksen. De stadsmagistraat probeerde chaos in de bruisende metropool te voorkomen. Een heksenjacht stond gelijk aan chaos. Een verhaal dat de tolerante houding naar heksen onderbouwt is dat van een handlezeres die beschuldigd werd van hekserij. Omdat zij de vrouw was van een belangrijke Engelse handelaar werd zij niet vervolgd. In veel steden, waaronder Antwerpen, konden burgers die zeiden slachtoffer te zijn geweest van heksenstreken een belastingontzegging krijgen als schadevergoeding. Werd je dus langzaam blind of stierven je koeien, dan kon je jezelf financieel redden door de buurvrouw aan te wijzen als heks.
Dan is er nog het droevige verhaal van Katelijne Janssens. Ze beleefde een instabiele jeugd in Aarlen. Nog voor haar 16de verjaardag werd ze verlaten door beide ouders. Ze trok naar Antwerpen en werkte voor een kleermaker en, vermoedelijk, als sekswerker. Omdat haar mentale gezondheid wankel was; ze had black-outs, waarschijnlijk van epilepsie en was suïcidaal, werd ze opgesloten in het Antwerpse zwakzinnigenhuis. Als ze na 4 jaar haar terugkeer in de Antwerpse samenleving probeert te maken, beschuldigen de burgers haar van hekserij. Ze vlucht naar Gent, Lede en Aalst maar haar reputatie als ‘de Tovenares van Antwerpen’ blijft haar achtervolgen. Wanneer zij naar Mechelen vlucht, hopend op een nieuw bestaan, weet zij niet dat dit haar laatste station zal zijn. Katelijne wordt hier veroordeeld voor hekserij. Ze wordt gewurgd en verbrand. Ze werd 35 jaar. Haar verhaal is tekenend voor hoe er met mentale gezondheid werd omgegaan in die tijd. [Radio1, z.d.]
Het tolerante Antwerpen
De laatste heks van Vlaanderen
Meer dan 80 jaar na Clara’s verbranding werd in Vlaanderen (vermoedelijk) de laatste heks verbrand. Martha van Wetteren stierf op de brandstapel in Belsele. Zij was een zwangere weduwe die beschuldigd werd van hekserij. Ze werd een paar maanden na haar veroordeling levend verbrand. Er was expres gewacht op de geboorte van haar kind. Martha werd 38 jaar. [De Groote, 2016]
Eerherstel
Eerherstel eisen voor de veroordeelde vrouwen is actueler dan ooit. Maar wat houdt eerherstel in voor iemand die al 400 jaar dood is? Dat kan een excuses zijn van een regering of een monument. Eigenlijk hangt het volledig af van wat de initiatiefnemer onder ‘eerherstel’ verstaat.
Antwerpen
Walter Clement strijdt al sinds 2020 voor eerherstel van Clara Goessen, de enige verbrande heks van Antwerpen. Walter is gids van beroep met een grote passie voor historie. Het plan van stadsbestuur Antwerpen om meer vrouwelijke straatnamen in de stad te brengen, inspireerde hem. Hij schreef brieven aan burgemeester Bart de Wever met een voorstel voor een straatnaam voor Clara. Bart de Wever reageerde positief maar de straatnaamcommissie keurde het idee af. Zij vonden het van ‘te weinig historische waarde’ voor de stad. Walter gaf niet op en stuurde een uitgebreid dossier over Clara’s zaak naar het stadsbestuur.
De straatnaamcommissie was overtuigd. De naam Clara Goessen werd op de reservelijst gezet voor straatnamen. Wanneer er een nieuwe straat bijkomt in Antwerpen, kan die vernoemd worden naar haar. Maar Walter is nog niet tevreden met deze vorm van eerherstel. Het is bovendien onduidelijk wanneer de straat voor Clara zal komen. Daarom noemt hij het een pyrrusoverwinning.
Pyrrusoverwinning: Overwinning waarbij de winnaar net zoveel of zelfs meer verliezen lijdt als bij een nederlaag het geval zou zijn geweest. Een schijnsucces.
In het audiofragment legt Johan Vermant, woordvoerder van burgemeester Bart de Wever, de keuze voor deze vorm van eerherstel uit.
Met muziek van Carl Vebraeken.
Eerherstel op federaal niveau
De regering van Schotland bood op Internationale Vrouwendag 2022 excuses aan voor de heksenjacht. In Schotland werden meer dan 2000 vrouwen verbrand na schuldig te zijn bevonden aan hekserij. Duitsland, Zwitserland en Noorwegen verontschuldigden zich al eerder voor de veroordelingen. [EDM, 2022] Ook bij onze noorderburen gaven verschillende steden eerherstel aan de verbrande heksen. Schrijfster en trotse heks Susan Smit is voorzitter van Nederlandse Stichting Nationaal Heksenmonument. 1 juni 2023 zal de stichting een pamflet uitbrengen waarin zij vragen om een nationaal monument en eerherstel. [Smit, 2023]
Walter Clement zocht begin mei 2023 contact met Vincent Van Quickenborne, federaal minister van Justitie. Zijn vraag was een eenmalige rechtszitting te houden waarbij alle veroordeelden voor hekserij worden vrijgesproken.
Lees hier de reactie van minister Van Quickenborne:
Als liberaal is het een huiveringwekkende gedachte dat mensen vervolgd en terechtgesteld werden omdat ze anders dachten, afweken van de norm en niet in (dezelfde) god geloofden. Vaak stamden deze gruwelpraktijken bovendien uit misogynie.
Mannen die deze kenmerken hadden, werden aanzien als voorvechters. Vrouwen daarentegen werden bestempeld als heks en als bezetene door de duivel. Het was een manier om vrouwen in het gareel te houden en de dominante positie van de man te verdedigen.
Nog steeds moeten we erop toezien dat die middeleeuwse praktijken niet verder als gif door onze samenleving sluipen. We mogen ons niet laten vangen aan een cultuur van verketteren bij meningen of gedrag die afwijken van de norm.
Dat gebeurt nog te vaak en zeker ten aanzien van vrouwen.
Het is een goede zaak dat steden en gemeenten steeds meer werk maken van eerherstel voor vrouwen die in het verleden als heks werden bestempeld en vermoord. Het is een teken van historisch schuldbesef ten aanzien van deze vrouwen.
Wat betreft de vraag om een eenmalige nationale zitting te laten organiseren door Justitie om hen postuum vrij te spreken, moeten wij helaas negatief antwoorden. Niet omdat Justitie dit onrecht uit het verleden niet wil rechtzetten, wel omdat het juridisch-technisch niet mogelijk is.
Het openbaar ministerie kan niet ambtshalve optreden voor feiten die dateren van voor het ontstaan van België in 1830. Het Belgisch Strafwetboek en internationale mensenrechtenverdragen waren toentertijd niet van toepassing en recht kan niet retroactief worden toegepast. Ons land was toentertijd bovendien een lappendeken van stadstaten, graafschappen, hertogdommen, vorstendommen en prinsbisdommen met allen een verschillende wetten. Een scheiding tussen kerk en staat was er evenmin. De huidige Belgische Staat kan in principe niet als beklaagde worden beschouwd gezien die nog niet bestond en dus ook niet tot het toekennen van eerherstel veroordeeld worden.
Eerherstel kan dus beter worden overgelaten aan steden en gemeenten, ook omdat deze executies meestal op lokaal vlak werden georganiseerd. Toch waarderen wij uw strijd tegen dit onrecht uit het verleden ten zeerste.
Druk op de (heksen)ketel in Vlaanderen
Een jaar eerder probeerde Edith Cassiers, Katrien Merckx en Hanne Staes al eerherstel te halen bij de Vlaamse regering. Het idee ontstond in feministische boekclub Femina Libera, een onderdeel van de Antwerpse boekhandel De Groene Waterman. Zij publiceerden één jaar geleden een open brief aan minister-president Jan Jambon met de dringende vraag voor een excuses namens de Vlaamse overheid. Ook stelden ze een petitie op.
Minister-president Jan Jambon gaf aan dat de Vlaamse overheid zich niet zal excuseren omdat Vlaanderen in die tijd nog niet bestond in haar huidige vorm.
De regering van Catalonië, een regio van Spanje, gaf in 2022 aan 700 vrouwen eerherstel.
Eerherstel in Vlaamse steden
Dus nemen verschillende steden in Vlaanderen het heft in eigen hand. Eerherstel is een discussiepunt in veel gemeenteraden en iedere stad gaat hier anders mee om:
Nieuwpoort gaf in 2012 als eerste stad van België eerherstel aan de 17 vrouwen die de stad verbrandde. Sinds de jaren 90 stond Nieuwpoort geregeld stil bij het grimmige verleden met een ‘heksenstoet’. Mensen verkleedden zich als heksen en trokken door de stad. Om de 3 jaar herdenkt Nieuwpoort Jeanne Panne, het bekendste slachtoffer van de heksenjacht in de stad. Deze zomer zal Nieuwpoort zich transformeren tot Heksenstad. Van 7 t/m 9 juli zijn er theatervoorstellingen en andere festiviteiten ter ere van Jeanne Panne.
De gemeenteraad van Mechelen stemde eind maart 2023 tegen het voorstel om een gedenksteen te plaatsen voor de veroordeelde heksen. Het was Vooruit die het voorstel indiende, maar de gemeenteraad was van mening dat het ‘te eng’ was. Tijdens Internationale Vrouwendag, eerder in maart, besteedde Vooruit Mechelen ook al aandacht aan twee veroordeelde heksen. Katelijne Janssens, de zwervende heks die in Mechelen verbrand werd, kreeg in 2019 een straatnaam in Battel, nabij Mechelen.
Ook in Gent wordt druk gezocht naar een manier om de eer van 26 veroordeelden heksen te herstellen. Begin mei 2023 verscheen het boek ‘’Op Zoek Naar Gentse Heksen’’. Dankzij schrijver Robert Declerck kan iedereen een historische wandeling maken langs ‘heksenjacht hoogtepunten’ in Gent. De wandeling eindigt op het Veerleplein, waar de verbrandingen plaatsvonden.
In 2021 gaf Lier 3 vrouwen eerherstel. Maar daar bleef het niet bij. Er kwam ook een gedenksteen op de Grote Markt voor Cathelyne Van den Bulcke. Zij wees geen andere vrouwen aan tijdens de martelingen die ze onderging. Hierdoor was zij de laatste vrouw die op de brandstapel eindigde in Lier.
‘’Ze was mijn elfde overgroot(stief)moeder’’
Carl Verbraeken over Cathelyne Van den Bulcke
Carl Verbraeken is nabestaande van Cathelyne Van den Bulcke: ‘’De naam van mijn elfde overgrootvader werd genoemd in haar proces. Zo kwam ik erachter dat ik een nabestaande ben. Hij was op dat moment met haar getrouwd. Ze hadden geen kinderen. Dit was zijn tweede huwelijk. Dat maakt Cathelyne dus mijn elfde overgrootstiefmoeder. Maar ook via haar grootvader zit er een connectie: zo had mijn grootmoeder ook de familienaam Van den Bulcke.’’
Carl was lid van ‘Comité Eerherstel voor Cathelyne’. Hij heeft zich de afgelopen jaren verdiept in de ware motieven van de heksenjacht. Hij zit op hetzelfde spoor als feministische schrijfster Silvia Frederici: ‘’De heksenveroordelingen in Vlaanderen hadden een politiek en economisch motief. In Lier wees het failliete Spaanse leger vrouwen aan als heks, om zo de grond van haar echtgenoot in handen te krijgen.’’
Over de reden van de veroordeling van Cathelyne is er helaas ook niks bekend. Maar Carl heeft daar zijn eigen ideeën bij: '’Ze was waarschijnlijk 46-47 jaar oud tijdens haar proces. Ik geloof niet dat zij een marginale boerin was. Ik heb een theorie dat zij de mensen steunde die het verlies van de universiteit in Lier niet konden verkroppen. Misschien is dat te ver gezocht. Ze was werkzaam in het huis van de dominicanen. Het kan zijn dat ze door haar werkzaamheden te veel wist en daardoor niet geliefd was. Dit zou haar proces zeker bemoeilijkt hebben.’’
Cathelyne kwam oorspronkelijk uit Nijlen maar ze werd veroordeeld en verbrand in Lier. Op de plek waar zij verbrand werd lag een heksensteen. Die werd op aandringen van het comité in 2021 vervangen door een steen ter gedachtenis aan Cathelyne. Zij was namelijk geen heks maar een onschuldige vrouw die verbrand werd. Daar stopt het eerherstel niet, ze staat op de 23ste plek in de Vlaamse Canon. Carl Verbraeken is tevreden met het eerherstel voor zijn verre familielid: ‘’Ik ben zeer tevreden. Aandacht vragen voor de heksenprocessen moet niet gedaan worden vanuit een behoefte naar sensatie. Het is belangrijk dat we ons vragen stellen bij wat er destijds gebeurd is. De clichés rond de heksenjacht zullen niet overal gelden. In Vlaanderen alleen al kunnen de motieven per stad verschillen. In de huidige maatschappij zien we bepaalde mechanismes nog steeds: de kettingreactie van loze beschuldigingen. Het eerherstel en de aandacht voor de heksenveroordelingen kunnen ons doen inzien dat we kritischer moeten zijn in dit soort zaken.’’
''In onze huidige maatschappij zien we bepaalde mechanismes nog steeds''
Heksenjacht buiten Europa
Omdat er in de tijd van de heksenveroordelingen kolonies waren, bereikte de heksenwaan ook landen buiten Europa. In sommige landen is de brandstapel nog niet gedoofd...
Wie is er nu niet bekend met de Salem Witchtrails? Deze heksenjacht kreeg wereldwijde bekendheid en inspireerde veel boeken en films. De heksenhaat waaide over naar de Amerikaanse stad door de Europese invloeden van kolonisten. Salem behoorde in de jaren 1690 tot een kolonie van Engeland. 14 vrouwen werden veroordeeld tot verhanging en veel anderen stierven in de gevangenis. Opvallend is dat hier geen mensen op de brandstapel werden gegooid. Dat was dus echt een Europees gebruik. De stad is nu een populaire plek voor toerisme vanwege de geschiedenis en bezienswaardigheden rond de heksenjacht. [Bongers, 2018]
Wie dacht dat heksenjacht verleden tijd is, heeft het mis. In Afrika zijn er nog verschillende landen waar vrouwen vermoord worden vanwege hekserij. Opvallend is dat hier ook veel kinderen beschuldigd worden. Dat komt door de film End Of The Wicked, die in 1999 verscheen. De Nigeriaanse film werd geschreven door Helen Ukpabio, een machtige priesteres. In de film veranderen kinderen door hekserij in kannibalistische wezens. Dit maakte grote indruk op veel Afrikaanse burgers en leidde tot de dood van een groot aantal kinderen.
In sommige Afrikaanse landen komen heksenvervolgingen enkel voor bij stammen. In andere landen is de overheid betrokken bij de heksenjacht. Zo stelde Kameroen, nadat het land onafhankelijk werd verklaard in 1960, de mogelijkheid om heksen te berechten terug in.
Ook hier speelt de strenge christelijke geloofsovertuiging een grote rol. Maar net als in Europa, zullen er ook hier onderliggende motieven zijn.
In Afrika zijn er ook geen cijfers van hoeveel mensen sterven tijdens de huidige heksenjacht. Ook in landen zoals India, Papoea Nieuw-Guinea, Indonesië en Saoedi-Arabië worden vrouwen vermoord op vermoedens van hekserij. Helaas kijken veel mensenrechtenorganisaties hier niet naar om.
De Vlaamse brandstapel smeult nog na
Het was de premier van Catalonië, Pere Aragonès, die de heksenjacht ‘institutioneel femicide’ noemde. Onze federale minister van Justitie, Vincent Van Quickenborne, laat het woord misogynie vallen in zijn statement. De heksenveroordelingen zijn hoe dan ook een belangrijk onderdeel van de Europese geschiedenis. Grote feministen zoals Silvia Federici betreuren dan ook de minimale aandacht die eraan besteed wordt. Massahysterie en nepnieuws zijn nog steeds twee zeer actuele thema’s in onze huidige maatschappij, dat geldt ook voor genderongelijkheid.
Je kan je afvragen wat het nut is van een straatnaam of gedenksteen voor de Clara’s en Cathelyne’s die meer dan 400 jaar geleden in vlammen opgingen. Wellicht gaat de kwestie ‘eerherstel’ meer om het heden dan om het verleden. Is het een belofte voor de vrouwen van nu, in de vorm van een excuus naar de vrouwen van toen.
Wat Clara Goessen betreft; zij zal een straatnaam krijgen in Antwerpen. Waarschijnlijk op het Nieuwe Zuid of Linkeroever. Ze werd verbrand als politiek offer: om de handelaren en burgers van Antwerpen tevreden te houden. Hiervoor werd gezocht naar een misbaar persoon. Haar toekomstige straatnaam moet de Antwerpenaren van nu eraan herinneren dat ze anders mogen zijn in de samenleving.
Ooit was zij een niet meer dan misbaar persoon.
Binnenkort zal iedereen weten:
Haar naam was Clara.
Walter blijft strijden voor eerherstel van Clara en andere veroordeelde vrouwen. Op de hoogte blijven van zijn strijd of een voordracht/tour van hem boeken? Vlieg (op je bezem) naar: www.oogvoorhetverleden.be
Veel van de gebruikte informatie is afkomstig van gesprekken met experten. Toch zijn hier enkele bronnen:
1. Heksenvervolging in Europa (1300-1720)/Heksenvervolging in Nederland - Wikibooks. (z.d.).https://nl.wikibooks.org/wiki/Heksenvervolging_in_Europa_(1300-1720)/Heksenvervolging_in_Nederland
2. Visser, Y. (2023). Een schets van de geschiedenis van Antwerpen. Historiek. https://historiek.net/geschiedenis-van-antwerpen-schets/66456/
3. DBNL. Hoe de kring steeds nauwer werd Over de heksenvervolgingen aan het begin van de moderne tijd, Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983 - (z.d.)..https://www.dbnl.org/tekst/_vri013boek03_01/_vri013boek03_01_0095.php
4. Snelders, L. (2023, 22 maart). De heks: onafhankelijk en eigenzinnig, en daarom vervolgd..https://www.brainwash.nl/lees/kunst-en-cultuur/2023/jente-posthuma-heksen.html#
5. De Wereld Morgen, . (2022). Waarom we het opnieuw moeten hebben over de heksenjachten..https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2022/05/13/waarom-we-het-opnieuw-moeten-hebben-over-de-heksenjachten/
6. Clement, W. (z.d.).. Oog voor het verleden.https://oogvoorhetverleden.be/blog/page/2/
7. Sint-Pauluskerk en dominicanenklooster. (z.d.). Inventaris Onroerend Erfgoed.https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4648
8. Visser, Y. (2015). Hoe Pieter Bruegel ons huidige heksbeeld bedacht..https://historiek.net/hoe-pieter-bruegel-ons-huidige-heksbeeld-bedacht/50471/
9. Ron Langenus over Katlijne Janssens: “Ze is daar naartoe gevlogen op een stok en ze heeft gedanst met de duivel” | Radio 1. (z.d.). Radio 1. https://radio1.be/luister/select/de-wereld-van-sofie/ron-langenus-over-katlijne-janssens-ze-is-daar-naartoe-gevlogen-op-een-stok-en-ze-heeft-gedanst-met-de-duivel
10.De Groote, S. (2016, 4 oktober). Laatste in Vlaanderen terechtgestelde zogenaamde heks kwam uit . . .Landegem..https://www.nieuwsblad.be/cnt/blsde_02496655
11. Rebellerende heksen.(z.d.). Mare Online.https://www.mareonline.nl/wetenschap/rebellerende-heksen/
12. Edm. (2022, 9 maart). Schotse premier verontschuldigt zich voor duizenden heksenvervolgingen: opvallend meer executies dan elders in. Het Nieuwsblad. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20220309_95921284
13. Op weg naar een nationaal heksenmonument - Susan Smit. (z.d.). Susan Smit. https://www.susansmit.nl/nationaal-heksenmonument.html
14. Heksen in Vlaanderen: handlangsters van de duivel. (1999, 3 december). De Tijd.https://www.tijd.be/algemeen/algemeen/heksen-in-vlaanderen-handlangsters-van-de-duivel/5235006.html